مهارت خودآگاهی از نظر اسلام

در بحث خودشناسی این سؤال مطرح است که تفاوت انسان با دیگر موجودات چیست ؟ انسان با جماد، گیاه، حیوان و فرشته چه تفاوتی دارد؟ به نظر می‌رسد تمامی این موجودات جایگاه لایتغیر و ثابتی دارند که از آن فراتر نمی‌روند و فروتر نمی‌آیند. اما جایگاه انسان از ثبات و پایداری برخوردار نیست و ممکن است بر اساس اعمال و رفتار و نیت او از اعلی علیین به اسفل السافلین سقوط کند. او در مهد زمین خلق شده تا بداند چه موجودی است و چه ظرفیتهایی دارد و نقش و تکلیف خود را در زندگی بشناسد، بنابراین دنیای فانی محل امتحان است و از منظر خودشناسی از موضوعهای با اهمیت تلقی میشود. در ادمه بصورت کامل به مهارت خودآگاهی از نظر اسلام خوهیم پرداخت.

خودآگاهی شامل توانایی و دیدگاه انسان در درک ویژگی های فردی و اجتماعی خویش است به گونه ای که بتواند نسبت به نقاط قوت و ضعف، علائق و تمایلات، نیازها و احتیاجات و سایر ابعاد وجودی خویش، شناخت صحیحی پیدا کند و در زندگی او به سازگاری فردی و اجتماعی بیانجامد.

خود اگاهی ارتباط مستقیمی با عقلانیت و خردمندی دارد بطوریکه بصیرت و پویایی بیشتر، بالندگی و پرورش و رشد بیشتری را سبب میشود.

مهارت خودآگاهی از نظر اسلام

 خود آگاهی در قرآن به معنای بازیابی حقیقت خویش به واسطه پرورش و زنده کردن توانمندی و استعدادهای فطری و درونی است که در وجود او نهاده شده تا بتواند زمینه ادراک حقایق عالم و اسماء و صفات الهی را فراهم کند پس ذات و جوهره ذاتی انسان بازیابی و خود آگاهی اوست که بطور فطری به آن عشق می ورزد. این خودآگاهی از مراتب مختلفی برخوردار است که عبارتند از فطری، دنیوی، عرفانی.

-خود آگاهی فطری عبارت از آگاهی از نوع تفکر و اندیشه است که بصورت علم حضوری تجلی مینماید. خود آگاهی حضوری، یعنی وجود دارد و آگاهی به این موجودیت را بدون واسطه و از طریق استعدادهای درونی خود دارد. این خود آگاهی، حقیقی و واقعی بوده و عین شخصیت اوست.

خودآگاهی دنیوی ، یعنى آگاهی داشتن به درون خویش در رابطه‏ای که با موقعیت و برون خویش دارد به این مفهوم که از کجا آمده؟ در کجا قرار دارد؟ به کجا خواهد رفت؟ در این خودآگاهی، انسان کشف مى‏کند که جزئى از نظام کاملی است که دنیا نام دارد بطوریکه مستقل نیست یعنی مى‏داند که وابسته به نظام خلقت است و میل و خواسته و اختیار او در آمدن، زندگی کردن و از این جهان رفتن نقشی ندارد.

ما از خدائیم و به سوی او باز میکردیم( بقره، 156).

خداوند، همان کسی است که شما را آفرید، سپس روزی داد، بعد میمیراند، سپس زنده میکند(روم، 40).

در آیات مختلف کتاب قرآن کریم به موضوع خودآگاهی پرداخته و مورد بحث واقع گردیده است. در سوره مائده آیه 105 می فرماید: ای کسانی که ایمان آورده اید به خودتان بپردازید اگر شما هدایت یافتید، آن کس که گمراه شده است به شما زیانی نمیرساند بازگشت همه شما به سوی خداست پس شما را از آنچه انجام میدادید آگاه خواهد کرد.

در این آیه وظیفه هر فرد با ایمان را به خود پرداختن و از توانایی های خویش آگاه شدن مقرر گردانید بدون توجه به عملکرد اکثریت گمراهان و بدون ترس از زیان آنان، زیرا کسی که ایمان آورد و بر اساس توانمندیهای خویش حرکت کند خداوند او را نصرت عطا خواهد کرد.

در سوره نحل آیه 41 به انسان با ایمان بشارت می دهد که کسانی که بر اساس توانمندی و استعدادشان مورد توجه قرار نمیگیرند بلکه مورد ستم قرار میگیرند در راه خدا هجرت نمایند که خداوند در این دنیا به آنها جایگاه نیکویی عطا میفرماید و قطعا اجر آخرت بزرگتر است.

بر اساس آیه 78 و77  سوره یس، مثالی از چگونگی آفرینش میآورد و میگوید چه کسی این استخوانهای پوسیده را زندگی میبخشد، هیچ کسی نمی تواند ادعا کند که خداوند به او تواناییهای لازم را نداده است چرا که اگر کسی چنین ادعایی نماید در واقع آفرینش خویش را از یاد برده است در غیر اینصورت خدای مهربان که او را از یک قطره آب گندیده خلق فرمود، چگونه راه کسب روزی در فطرت او قرار نداده است بنابراین توانایی و استعداد در همگان هست فقط کشف آن را خداوند بنا به اختیاری که به انسان داده بر عهده خودش گذاشته است.

 بنا بر مضامین آیات قرآنی، ابعاد وجودی انسان از دو بعد تشکیل شده است. از یک سو بعد بیرونی و مادی او مورد توجه قرار میگیرد و از سوی دیگر بُعد درونی و قدسی انسان مورد توجه و مطرح میشود. میان این دو بعد وجودی انسان ناسازگاری و کشمکش حاکم میباشد بطوریکه نتیجه آن در افراد مختلف متفاوت است، در برخی از انسان ها بُعد مادی بر بعد قدسی و روحانی چیره می شود و در برخی دیگر جنبه قدسی بر جنبه مادی غلبه دارد.

خصوصیاتی مانند ریاکاری و خودنمایی، مکر و فریب، حرص و زیاده طلبی و سایر خصایص پست و مفاسد و رذایل اخلاقی، ناشی از سقوط و رشد تباهی است که در محدوده بعد مادی و ظاهری وجودی انسان قرار دارد. صحت و درستی، ایثار و فداکاری، تقرب به خدا و دیگر فضیلت های اخلاقی روحی نشانه پاکی، بزرگی، عزت نفس، رشد و سلامت میباشد که در حیطه بعد قدسی انسان است. از منظر اسلام، شاخص ارزیابی اعمال و رفتار انسان، بعد قدسی یا ملکوتی او است.

برخی از مهمترین عناصر سازنده ابعاد شخصیتی انسان عبارتند از:  عقل و اندیشه، قلب و دل، اختیار و اراده

یکی از مهمترین تفاوت میان انسان و حیوان در این است که انسان، جانداری خردمند و متفکر است و همین خردمندی و دانایی، سبب برتری او نسبت به دیگر موجودات جهان آفرینش گردیده است. در قرآن بر واژه های عقل، تدبر و تفکر برای شکوفایی ابعاد انسانی بشر تأکید شده و یکی از عناصر سازنده انسان و تکامل او را از طریق پرورش عقل و اندیشه ورزی می داند. این تعبیر را مولوی به زیبایی به نظم آورده است.

ای برادر تو همه اندیشه ای           مابقی تو استخوان و ریشه ای

گر بود اندیشه ات گل گلشنی       ور بود خاری، تو هیمه گلخنی

انسان موجود مرکبی است که آمیخته از عقل و عاطفه یا شور و شعور میباشد و هر دو در شکل دادن شخصیت او نقش مهم و بسزایی دارند. مرکز عواطف آدمی را دل نامیده اند بطوریکه آرامش دل با یاد خدا و سیر در آن حاصل میشود.

همانا کسانی هستند که ایمان آورده‌اند و دلهایشان به یاد خدا مطمئن و آرام است آگاه باشید که با یاد خدا دلها آرامش می‌یابد ( رعد،28).

یگانگی و هم بستگی میان انسان ها، از راه دل و به همراه تعقل و اندیشه ورزی صورت می پذیرد. منشأ سنگ دلی و بی رحمی نیز قلب و روان است. دلی که میتواند لطیف و حساس و جایگاه الطاف الهی و شایسته نیک خواهی باشد، گاهی آن چنان بیمار و غافل است که از سنگ سخت تر می شود.

انسان از مخلوقات مختار است بطوریکه مجموعه اعمال و کارهایی که انجام میدهد، به اختیار و اراده او حادث میشود. پشیمانی ناشی از وقوع اشتباهات در زندگی، به دلیل وجود اختیار است ضمن اینکه در صورت اجبار به انجام عملی، پشیمانی احساس نمیشود. خداوند، پیامبران و کتاب آسمانی را برای هدایت انسان ها فرستاده است تا انسان مختار، راه صواب را از ناصواب تشخیص دهد و بتواند انتخاب کند. مراد از راهی که خداوند برای هدایت بشر فرستاده است راهی اختیاری است و کاملا در حیطه اراده انسان است.

در حقیقت، اختیار میتواند عاملی جهت برتری انسان بر مجردات و فرشتگان باشد زیرا فرشتگان مجبور به خوبی و فاقد اختیار هستند، در حالی که انسان به واسطه تقابل نیروی خیر و شر در درونش، در انتخاب راه آزاد و مختار است به گونه ای که با انتخاب راه خیر، مقامش از مقام فرشتگان افزونتر می شود.

خداوند می فرماید:

«همانا راه راست را به او (انسان) نشان دادیم؛ یا شکرگزار خواهد بود یا کفران خواهد ورزید(انسان،3)».

از نگاه قرآن انسان دارای اختیار است و میتواند مسیر زندگی و حرکت خود را انتخاب کند، البته خداوند او را در عالم لایتناهی رها نکرده بلکه راه  راست و شیوه صحیح زندگی کردن را نشان داده است. در حقیقت ابعاد وجودی انسان از ویژگی های پویا و سازنده ای برخوردار است که می تواند باعث رشد و تعالی او شود.

امیدواریم مقاله مهارت خودآگاهی از نظر اسلام که از سری مقالات مهارت های زندگی از دیدگاه قرآن است مورد توجه شما قرار گرفته باشد.